Opis rośliny i występowanie
Wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris), znany także jako wrzos pospolity, to niska, zimozielona krzewinka z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Roślina ta występuje głównie na wrzosowiskach, torfowiskach, w borach i na piaszczystych, suchych terenach. W Polsce można spotkać ją od nizin aż po rejony górskie. Wrzos kwitnie od lipca do października, wytwarzając drobne, fioletowe lub różowe kwiaty, które są cennym surowcem zielarskim. Zbierane pędy i kwitnące szczyty wrzosu po wysuszeniu przechowuje się w ciemnych, suchych miejscach, a ich trwałość wynosi około 3 lata. Mimo szerokiego zastosowania w medycynie ludowej i akademickiej, wrzos nie doczekał się wpisania do Farmakopei Polskiej i pozostaje poza oficjalnymi lekospisami. W większości krajów ziele lub kwiat wrzosu były powszechnie dostępne w handlu, jednak nigdy nie zyskały miana surowca farmakopealnego. Co więcej, wrzos nie jest szczegółowo opisywany w wielu wybitnych dziełach zielarskich i przeważnie pojawia się jako alternatywa dla mącznicy lekarskiej (Arctostaphylos uva-ursi).
Uprawa i pozyskiwanie surowca
Wrzos zwyczajny jest rośliną łatwą w uprawie, preferującą stanowiska słoneczne i gleby kwaśne, ubogie w składniki odżywcze. Dobrze rośnie na piaszczystych, przepuszczalnych podłożach, co sprawia, że idealnie nadaje się do sadzenia na wrzosowiskach i ogrodach skalnych. Roślina jest odporna na mrozy, co czyni ją popularną w klimatach o surowych zimach. Surowcem leczniczym są kwitnące pędy oraz kwiaty wrzosu, które pozyskuje się od lipca do października. Zebrany surowiec należy suszyć w przewiewnych, zacienionych miejscach, z dala od promieni słonecznych, a następnie przechowywać w światłoszczelnych pojemnikach. W handlu dostępne są zarówno ziele, jak i kwiat wrzosu.
Podstawowe substancje czynne
Wrzos zwyczajny zawiera wiele cennych substancji czynnych, które przyczyniają się do jego właściwości leczniczych. Wśród najważniejszych związków można wymienić glikozyd fenolowy arbutynę, flawonoidy takie jak kwercetyna i kwercytryna, garbniki katechinowe (około 7%), kwas fumarowy, kwas galusowy oraz kwas ursolowy. Roślina zawiera również saponiny, kwas krzemowy, potas oraz oligomeryczne proantocyjanidyny. Miód wrzosowy, ceniony za swoje właściwości prozdrowotne, bogaty jest w polifenole, olejek eteryczny oraz antocyjany, co nadaje mu charakterystyczny gorzkawy smak i galaretowatą konsystencję. Te substancje działają uspokajająco, moczopędnie, przeciwzapalnie oraz chronią naczynia krwionośne.
Działanie wrzosu
Wrzos zwyczajny od wieków był stosowany w medycynie ludowej i akademickiej ze względu na swoje wszechstronne właściwości lecznicze. Już w XVI wieku przypisywano mu działanie napotne, moczopędne, przeciwreumatyczne oraz wykrztuśne. Stosowano wyciągi z wrzosu w leczeniu chorób nerek, pęcherza moczowego, układu oddechowego, a także w przypadku bólu brzucha, reumatyzmu i dny moczanowej. Wyciągi olejowe z kwiatów wrzosu wykorzystywano w leczeniu chorób skóry, a preparaty z wrzosu pomagały w leczeniu schorzeń śledziony, jelit, oczu oraz stanów zapalnych skóry. Wrzos był również ceniony jako środek przeciwartretyczny i pomocny w leczeniu zakażeń układu moczowego. Napar z wrzosu działa uspokajająco, przeciwbólowo i rozkurczowo, dlatego z powodzeniem stosuje się go przy bezsenności oraz stanach podniecenia nerwowego. Właściwości przeciwzapalne wrzosu sprawiają, że jest on skuteczny nie tylko w leczeniu infekcji układu pokarmowego i moczowego, ale również w pielęgnacji skóry, zmniejszając wydzielanie łoju, obkurczając pory i hamując rozwój grzybów oraz bakterii. Wyciągi z wrzosu są również naturalnym filtrem UV, stosowanym w kosmetykach.
Wrzos zastosowanie w medycynie
Wrzos zwyczajny odgrywa istotną rolę w medycynie naturalnej, przede wszystkim w leczeniu chorób układu moczowego i nerek. Dzięki zawartości arbutyny, substancji o działaniu odkażającym, wyciągi z wrzosu są skuteczne w leczeniu stanów zapalnych pęcherza moczowego, a także wspierają zdrowie prostaty u mężczyzn. Działanie moczopędne wrzosu sprawia, że jest pomocny w przypadkach skąpomoczu i problemów z nerkami. Napary z wrzosu są stosowane w terapii reumatyzmu, dny moczanowej, a także przy infekcjach układu oddechowego, takich jak przeziębienia i zapalenie oskrzeli. Ponadto wrzos jest stosowany w leczeniu bezsenności, nerwowości i stanów lękowych ze względu na jego właściwości uspokajające i przeciwbólowe. Jako środek ściągający i przeciwzapalny, wrzos znajduje również zastosowanie w leczeniu problemów skórnych, w tym przy trądziku i nadmiernej produkcji sebum. Co więcej, wrzos jest ceniony w medycynie jako naturalny środek wspomagający detoksykację organizmu, dzięki jego właściwościom napotnym i wspomagającym metabolizm.
Napar z wrzosu
1 łyżkę wrzosu (kwiat lub ziele) zalać 1 szklanką wrzącej wody. Przykryć naczynie podczas parzenia, aby zachować cenne składniki lotne. Po przecedzeniu napar należy wypić jednorazowo.
Zalecane spożycie to do 3 szklanek dziennie, bez ryzyka przedawkowania. Napar można również stosować do przemywania skóry i oczu. Nadaje się do okładów na oczy oraz na zmienione chorobowo miejsca na skórze (np. wypryski, liszaje, opryszczka, atopowe i łojotokowe zapalenie skóry, trądzik).
Herbatka ziołowa dla niemowląt i dzieci
Składniki:
- 1 część kwiatów wrzosu
- 1 część kwiatów rumianku
- 1 część kwiatów krwawnika
- 1/2 części kwiatów lawendy
Zioła wymieszać. 1 łyżeczkę mieszanki zalać 1 szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem przez 20 minut. Po przecedzeniu podawać niemowlętom i dzieciom ciepłą lub letnią herbatkę, osłodzoną do smaku syropem z agawy, syropem klonowym lub glukozą. Miód można podawać dzieciom po ukończeniu 12 miesiąca życia.
Herbatka jest zalecana w przypadku zaburzeń snu, zdenerwowania, stanów histerycznych, bólu brzucha, biegunki, kolki, niestrawności, wzdęć, gorączki i przeziębienia.
Herbatka ziołowa dla dzieci od 6. miesiąca życia
Składniki:
- 1 część kwiatów wrzosu
- 1 część kwiatów krwawnika
- 1 część kwiatów rumianku
- 1 część kwiatów lipy
- 1 część liści melisy
- 1 część liści majeranku
- 1 część kwiatów bławatka
- 1/2 części kwiatów lawendy
Zioła zmieszać. 1-2 łyżeczki mieszanki zalać 1 szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem przez 20 minut. Po przecedzeniu podawać dzieciom do woli, osładzając syropem klonowym, glukozą, syropem malinowym lub z agawy.
Wskazania: nerwice, bezsenność, kolki, bóle brzucha, wzdęcia, niestrawność, biegunka, przeziębienie, gorączka, kaszel, katar. Przy kolkach można skojarzyć z kroplami Colinox.
Herbatka ziołowa dla dzieci po 12. miesiącu życia
Składniki:
- 1 część kwiatów wrzosu
- 1 część liści mięty
- 1 część liści melisy
- 1 część kwiatów krwawnika
- 1 część kwiatów rumianku
- 1 część kwiatów bławatka
- 1 część kwiatów dziewanny
- 1 część kwiatów lipy
- 1 część kwiatów wiązówki lub pączków topoli balsamicznej (lub czarnej)
- 1 część kwiatów lawendy
Zioła wymieszać. 2 łyżeczki mieszanki zalać 1 szklanką wrzącej wody lub mleka, parzyć pod przykryciem przez 20 minut. Po przecedzeniu podawać dzieciom do woli, osładzając miodem, syropem klonowym, syropem malinowym lub z agawy.
Wskazania: przeziębienia, grypa, gorączka, choroby układu oddechowego, bezsenność, bóle brzucha, wzdęcia, kolki, biegunka, stany histerii, zapalenie zatok, chrypka, kaszel.
Mieszanka ziołowa urologiczna
Składniki:
- 1 część ziela lub kwiatów wrzosu
- 1 część liści borówki brusznicy lub czernicy
- 1 część liści mącznicy
- 1 część ziela połonicznika
- 1 część ziela rdestu ptasiego lub ostrogorzkiego
- 1 część liści boldo lub ortosyfonu
- 1 część ziela nawłoci
Zioła wymieszać. 1 łyżkę mieszanki zalać 1 szklanką zimnej wody, doprowadzić do wrzenia na małym ogniu, a następnie odstawić pod przykryciem na 20-30 minut. Po przecedzeniu pić 100 ml 4 razy dziennie.
Wskazania: zakażenia układu moczowego, stany zapalne nerek, moczowodów i pęcherza moczowego, infekcje cewki moczowej, infekcje jelita grubego (grzybice, zakażenia bakteryjne), wzdęcia, procesy fermentacyjne w jelitach.